TRAMWAJ W REMBERTOWIE

O "poligonowej" kolejce wąskotorowej w Rembertowie (przez mieszkańców zwanej "tramwajem") pierwsze wzmianki pojawiają się już na rosyjskich mapach sztabowych z okresu przed I wojną światową ⁽²⁾. Pierwszy raz na fotografiach fragment toru i wagonik kolejki wąskotorowej pojawił się na zdjęciu oficerów niemieckich z sierpnia 1917 roku. Fragmenty torów pojawiają się też na zdjęciach baraków koszarowych, w których w czasie I wojny światowej stacjonowały oddziały niemieckie i odbywały się m.in. kursy obsługi karabinów maszynowych.

fot. 1. Wagon kolejki oraz tory na terenie koszar w Rembertowie gdzie odbywały się kursy obsługi karabinów maszynowych armii pruskiej w czasie I wojny światowej. 1916/17 rok

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Wojsko Polskie przejęło całą infrastrukturę carskiego poligonu artyleryjskiego, w tym też istniejącą kolejkę wąskotorową. Zasadniczo nadal służyła do dowożenia oficerów i żołnierzy ze stacji PKP do jednostki. Później zaczęto ją rozbudowywać - z jednej strony do budowanej Centrali Badań Poligonowych w Zielonce,  a z drugiej strony w kierunku Mostów Kaleńskich i Okuniewa, m.in. do pracowni broni małokalibrowej i wzgórza 105,6. Częściowo kolejka służyła też mieszkańcom Rembertowa jako środek transportu.

fot. 2 Przebieg torów na terenie dzisiejszej Akademii, stan sprzed przebudowy w latach 30-tych XX w.

fot. 3. Rok 1920 Tory kolejki na obecnej al. Chruściela w okolicy skrzyżowania z ul. Fizyków 

Trasa kolejki biegła od stacji kolejowej poboczem, a w latach 30-tych środkiem obecnej ul. Chruściela do miejsca gdzie obecnie jest brama wjazdowa na teren Akademii. W tym miejscu tor łączył się z torem biegnącym wzdłuż dzisiejszej Republikańskiej od elektrowni. Za bramą tor przebiegał dalej między willami oficerskimi i po drugiej stronie kościoła. W latach 30-tych po powstaniu i przeniesieniu się CWPiech na teren dzisiejszej Akademii kolejkę zmodernizowano i skorygowano jej przebieg, który na jej terenie od bramy prowadził teraz wzdłuż obecnej al. Chruściela.

fot. 4 Wagon konnego tramwaju przy bramie wjazdowej na terenie CWPiech w Rembertowie 1932

fot. 5 Wagon tramwaju w przejeździe przez bramę na teren CWPiech w Rembertowie 1935 r.

Na jej trasie wytyczono przystanki:
- przy stacji PKP, była tam "mijanka", na której lokomotywa objeżdżała skład wagonów,
- przy poczcie/kinie "Srebrny Ptak",
- przy bramie wjazdowej na teren CWPiech,
- przy budynku oficerskim FKW (obecnie Chruściela 104),
- przy komendzie CWPiech (blok 1) i kościele,
- przy willi na rogu Chruściela i obecnej ulicy Gierczak. ⁽¹⁾

fot. 6 "Mijanka" w końcu torowiska tramwaju w Rembertowie, w okolicach stacji kolejowej 

Na terenie CWPiech w Rembertowie zbudowano jednotorową, trzystanowiskową lokomotywownię, obrotnicę tarczową oraz budynek warsztatów kolejowych. 
Z tramwaju mogły korzystać za opłatą przede wszystkim osoby wojskowe, ich rodziny, urzędnicy zatrudnieni w CWPiech, a w miarę wolnych miejsc służba oraz osoby cywilne. Tramwaj kursował według ściśle określonego rozkładu jazdy, kilka razy dziennie i skomunikowany był z normalnotorowymi pociągami osobowymi na stacji PKP Rembertów. Odjazd każdego tramwaju ze stacji początkowej sygnalizowany był biciem gongu na 5 minut przed odjazdem tramwaju. Obsługa tramwaju tzn. motorniczy i bileterzy wyznaczeni byli z Batalionu Silnikowego i przydzieleni byli do dyspozycji plutonu łączności CWPiech, który sprawował formalną opiekę nad prawidłowym funkcjonowaniem tramwaju.

fot. 7 Lokomotywa ciągniąta platformy z burtami na terenie CWPiech w okolicach bloku 4 (w tle) 

Na kolei wąskotorowej podlegającej CWPiech w Rembertowie prawdopodobnie od czasu jej powstania stosowana była trakcja motorowa. Były to początkowo wózek silnikowy tzw. "motorka" benzynowa, a później lokomotywa spalinowa. Tabor stanowiły wagoniki i platformy z burtami. 

fot. 8 Skład tramwaju na "żeberku" na terenie CWPiech, prawdopodobnie w okolicach ul. Gierczak

"Według stanu na dzień 31 grudnia 1932 roku: trakcja odbywa się przy pomocy 5 wózków silnikowych, 2 drezyn motorowych i 43 wózków zwykłych27. Według stanu na dzień 31 grudnia 1933 roku trakcja odbywa się przy pomocy: 1 lokomotywy benzolowej Orenstein & Koppel o mocy 10 -11 KM, 4 wózków silnikowych, 6 wózków zwykłych, 1 drezyny osobowej. W 1934 roku zakupiono w Pierwszej Fabryce Lokomotyw w Polsce S.A. w Chrzanowie z przeznaczeniem dla CWPiech w Rembertowie dwuosiową lokomotywę spalinową o mocy 12 KM zbudowaną na licencji niemieckiej firmy Deutz o numerze fabrycznym 608/34 r.28. Na kolei wojskowej w Rembertowie eksploatowano również dwuosiową austriacką lokomotywę spalinową z silnikiem benzynowym Austro-Daimler oraz prawdopodobnie austriackie czteroosiowe wagony platformy z burtami. 31 grudnia 1935 roku na inwentarzu CWPiech znajdował się: 1 wózek silnikowy, 5 wózek doczepny oraz 3 drezyny motorowe" ⁽²⁾. 

fot. 9 Sadzenie drzewek wzdłuż trasy tramwaju przy al. Marszalka Piłsudskiego w Rembertowie, przed kino-teatrem "Srebrny Ptak" (później "Szarotka")

Tramwaj w Rembertowie przestał funkcjonować w czasie okupacji niemieckiej, tory rozebrano po 1945 roku.

Opracował Sławomir Bielicki

Źródła/przypisy:

⁽¹⁾ na podstawie Wyciągu z Tymczasowego Regulaminu Wewnętrznego CWPiech. 1931. CAW sygn. I 340.12.35

⁽²⁾ dr Zbigniew Tucholski "Wojskowa kolej wąskotorowa na poligonie w Rembertowie i Zielonce"