KRÓTKA HISTORIA REMBERTOWA

KRÓTKA HISTORIA REMBERTOWA

przed 1918 rokiem (odzyskaniem Niepodleglości

Powstanie Rembertowa wiążę się nierozerwalnie z powstaniem poligonu artyleryjskiego i budową "Drogi Żelaznej Warszawsko - Terespolskiej" w latach 1867-1880, w ramach której powstał przystanek kolejowy Rembertów, zaprojektowany przez Alfonsa Ferdynanda Kropiwnickiego.
Około 1888 r. na części podmokłych terenów pobliskich majątków: Dębe Małe, Miłosna, Żórawka, Hellenówka, Kaleń, wykupionych m.in. od rodzin Rychłowskich i Kurtzów, władze carskie zorganizowały poligon i obóz artyleryjski dla garnizonu warszawskiego. Wzdłuż torów kolejowych aż do dzisiejszego Sulejówka i Okuniewa powstały zespoły koszarowe składające się z drewnianych baraków na podmurówkach. Koszary miały własny szpital, piekarnię, pocztę i studnie oraz własną kolejową stację wyładowczą (tzw. platformę) dla oddziałów przybywających tu na ćwiczenia poligonowe. Jednocześnie wzdłuż linii kolejowej osiedlało się coraz więcej osób, pracujących głównie dla potrzeb wojska i obsługi poligonu, rozwijał się szczególnie drobny handel i usługi.
Na początku XX wieku na terenie poligonu rembertowskiego funkcjonowały dwie cerkwie prawosławne. Pierwsza pw. św. Jakuba Apostoła na terenie tzw. "miasteczka poligonowego" ("Poligonnyj Garadok"), w miejscu gdzie dziś jest kościół parafialny pw. św. Brata Kalinowskiego w Rembertowie. Druga to nieistniejąca dziś cerkiew polowa na terenie koszar koło Wesołej, która powstała z myślą o oddziałach biorących udział w ćwiczeniach i manewrach.
W latach 1892-93 na skraju lasu koło wsi Karolówka powstał Fort Kawęczyn, stanowiący część Warszawskiego Rejonu Fortecznego Twierdzy Warszawa. Miał on ochraniać skrzyżowanie drogi fortecznej między Wawrem i Zegrzem z linią kolejową do Terespola. Fort zbudowano według zaleceń prof. Wieliczko, a prace nadzorował carski gen. Jakowlew. Jednak zmiana koncepcji wojennych spowodowała likwidację Twierdzy Warszawa i wysadzenie Fortu Kawęczyn ok. 1912 r.
W tym samym czasie zaczęli, szczególnie po północnej stronie torów, osiedlać się nowi mieszkańcy. Byli to przeważnie zamożni przedsiębiorcy z Warszawy m.in. Kazimierz Granzow - właściciel pobliskiej cegielni w Kawęczynie oraz Emil Wedel - właściciel fabryki czekolady w Warszawie, którzy na rozległych działkach zaczęli budować swoje domy letniskowe tzw. "dacze".
W czasie I wojny światowej, po 1915 r. Rembertów został zajęty przez Niemców. Na terenie carskich koszar powstała podoficerska szkoła artylerii, a później także punkt zborny Legionów Polskich.

lata 1918-1939


Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. na terenie poligonu rembertowskiego, którego pierwszym komendantem został płk. Eugeniusz Hulanicki, powstała Szkoła Oficerska Artylerii pod komendą płk. Wastermarka oraz kursy, na których wykładowcami byli m.in. oficerowi francuskiej Misji Wojskowej (w tym kpt. de Gaulle, późniejszy generał i prezydent Francji), a następnie Doświadczalne Centrum Wyszkolenia Armii (przemianowane w 1922 r. na Doświadczalne Centrum Wyszkolenia), którego komendantami byli gen. Wacław Scawola Wieczorkiewicz, gen. Rudolf Prich i gen. Wacław Dziewanowski. Duży wkład w rozwój garnizonu wniósł w tym czasie kwatermistrz DCWA a później pierwszy dyrektor nauk DCW mjr Mieczysław Czaderski.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Rembertów stanowił bezpośrednie zaplecze "bitwy warszawskiej". Na terenie poligonu formowały się oddziały ochotników i stacjonowały sztaby 15 Dywizji Piechoty gen. Junga i 8 DP gen. Burhardt-Bukackiego. Po "Cudzie nad Wisłą" w dawnych carskich koszarach zorganizowany został przejściowy obóz jeniecki dla żołnierzy Armii Czerwonej.
Po odzyskaniu niepodległości Rembertów należał do gminy wiejskiej Okuniew, gdzie też była parafia i cmentarz rzymskokatolicki oraz gmina i kirkut żydowski. 1 kwietnia 1930 roku na mocy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych Rembertów wraz z poligonem artyleryjskim, Magentą, Zygmuntowem, Karolówką, Grzybową, Zieloną, Mokrym Ługiem, Groszówka, Wesołą z Wola Grzybowską został wyłączony z gminy Okuniew i włączony do gminy wiejskiej Wawer. 20 października 1933 Wojewoda warszawski wydał Rozporządzenie o wewnętrznym podziale gminy Wawer i utworzeniu gromad, m.in.: Rembertów, Rembertów Nowy, Kawenczyn, Karolówka, Mokry Ług, Poligon i Zygmuntów-Magenta. W tym czasie Rembertów pełnił siedzibę gminy Wawer.    
W czasie XX-lecia międzywojennego w Rembertowie rozwijał się też intensywnie przemysł. Już wcześniej, od czasów carskich funkcjonował już fabryka łóżek "angielskich" braci Flinkier. Powstała filia Zakładów Amunicyjnych "Pocisk" której dyrektorem był mjr. inż. Ludwik Gerstmann. Powstały prywatne zakłady przemysłowe, takie jak Odlewnia Żeliwa inż. Jana Abratańskiego, fabryka termometrów i manometrów Stanisława Straussa oraz zakłady meblarskie Rembertowskiego Przemysłu Drzewnego (znane później jako Fabryka Mebli Giętych "Giętkówka") Karola Zipsera.
Na Nowym Rembertowie, po południowej stronie torów kolejowych, po parcelacji majątku Emila Bułhaka "Willa Wesoła", powstało wiele nowych domów mieszkalnych, w których osiedlili się m.in. byli legioniści oraz pracownicy i kadra kierownicza Fabryki Amunicji "Pocisk". W 1931 r. z połączenia Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia, Szkoły Strzeleckiej z Torunia oraz administracji koszar i komendy placu poligonu w Rembertowie, powstało Centrum Wyszkolenia Piechoty, jako centralny ośrodek szkolenia oficerów. Komendantem CWPiech został ppłk Bruno Olbrycht, a wśród kadry wykładowców byli m.in. pułkownicy Antoni Chruściel, Jan Mazurkiewicz, Karol Ziemski, Jan Rzepecki, Leopold Okulicki, Adam Lewicki, Marian Porwitt i Bronisław Duch. W ramach reorganizacji Fabryka Amunicji "Pocisk" przeszła w 1932 r. pod zarząd Ministerstwa Spraw Wojskowych i zmieniła nazwę na Wojskowe Zakłady Pirotechniczne. Dyrektorem tego zakładu został ppłk. Jerzy Zapolski, a później płk. inż. Czesław Szyndler. Na terenie Rembertowa stacjonowały też dwie wzorcowe jednostki manewrowe: 3 Batalion Strzelców oraz 32 dywizjon artylerii lekkiej. Pokazowe manewry na poligonie były często obserwowane przez władze państwowe z prezydentem Ignacym Mościckim na czele oraz liczne zagraniczne delegacje dyplomatyczne i misje wojskowe. Na początku lat 30-tych na terenie garnizonu, staraniem płk. Leopolda Torunia, Fundusz Kwaterunku Wojskowego wybudował kilka okazałych budynków koszarowych i mieszkalnych dla kadry oficerskiej i podoficerskiej, których projektantami byli czołowi polscy architekci jak Bruno Zborowski, Władysław Polkowski, Janusz Kamiński, Wanda Boerner-Przewłocka i Wincenty Adamski.
Wskutek wzrostu ludności wzrosła też potrzeba budowy nowoczesnych placówek oświatowych. Dlatego na początku lat trzydziestych w Rembertowie zbudowane zostały 2 nowe budynki szkolne, w których miały siedzibę szkoły powszechne, a także zaczęła działalność Prywatna Szkoła Powszechna, a później także Gimnazjum Izabelli Adamskiej. Nastąpił też rozwój życia kulturalnego, powstały biblioteki publiczne, kino-teatr "Srebrny Ptak", teatr im. Żeromskiego (przy Wojskowych Zakładach Pirotechnicznych) oraz rozpoczęto budowę nowego kościoła na terenie Nowego Rembertowa. W 1933 r. została zmodernizowana i zelektryfikowana linia kolejowa do Terespola razem z odgałęzieniem do Zielonki. Powstał też nowy peron z budynkiem stacyjnym, co ułatwiło połączenie z Warszawą i innymi miastami. Zbudowano też szpital miejski na Nowym Rembertowie oraz przychodnię miejską przy ul. Strażackiej, funkcjonowało też kilka aptek m.in. Kołomyjskiego i Jabłonowskiego. Na początku lat 30-tych w Rembertowie były wydawane przynajmniej trzy gazety lokalne "Głos Rembertowa" (tytuł zmieniany później na "Głos Rembertowa i Osiedli Podmiejskich", "Grom Rembertowa i okolic", "Grom Mazowsza"), "Wiadomości Rembertowskie" i "Miesięcznik Parafialny".  
Rembertów już od lat 20-tych XX w posiadał własny tramwaj (konny, a później motorowy) dowożący kadrę oficerską i ich rodziny spod stacji kolejowej na teren koszar i poligonu. W latach 30-tych tramwaj jeździł al. Piłsudskiego i miał przystanki przy stacji PKP, poczcie i kinoteatrze "Srebrny Ptak", bramie wjazdowej na teren CWPiech, oficerskim budynku mieszkalnym, komendanturze i kościele garnizonowym oraz zajezdnię koło samotnej willi oficerskiej w okolicach dzisiejszej ul. Gierczak.
Energiczny rozwój Rembertowa sprawił, że przeniesiona tu została siedziba gminy Wawer, a w kwietniu 1939 r. Rembertów uzyskał prawa miejskie i został powiększony o okoliczne osady: Karolówka, Kawęczyn, Magenta, Mokry Ług i Zygmuntów (obecne osiedla dzielnicy Rembertów). Pierwszym burmistrzem Rembertowa został Stanisław Szelowski. 
Przed wybuchem II wojny światowej latem 1939 r. w Rembertowie zmobilizował się 3 Batalion Strzelców oraz rezerwowy 103 batalion strzelców, które później brały udział w obronie Warszawy. Kadra CWPiech stanowiła trzon mobilizowanej w okolicach Rembertowa 39 Dywizji Piechoty, która wzięła udział w walkach m.in. w okolicach Dęblina i Tomaszowa Lubelskiego.

lata 1939-1945


W czasie okupacji hitlerowskiej na terenie Rembertowa i w jego okolicach Niemcy zorganizowali obóz jeniecki (filię Stalagu 333), obozy pracy oraz getto żydowskie. W październiku 1940 r. w obrębie ulic Gawędziarzy, Cyrulików, Mariańskiej i Parkowej powstało getto dla miejscowej, oraz przesiedlonej z Kalisza, ludności żydowskiej. Getto zostało zlikwidowane w sierpniu 1942 r., a większość z jego ok. 2000 mieszkańców została wypędzona na stację kolejową w Falenicy i stamtąd przetransportowana do obozu śmierci w Treblince, gdzie zostali zamordowani. Po likwidacji getta istniało jeszcze do 1943 r. tzw. "getto szczątkowe" w kamienicach przy ul. Cyrulików i ul. Fiszera, gdzie mieszkali Żydzi pracujący m.in. w zakładach Junk i Smith w Kawęczynie.
Do najbardziej znanych przykładów represji wobec ludności cywilnej należało powieszenie 16 października 1943 r. na szubienicy przy stacji, dziesięciu więźniów Pawiaka w odwecie za akcję "Wieniec I" oraz rozstrzelanie 26 czerwca 1944 r. dziesięciu harcerzy "Zawiszaków" i mieszkańców Rembertowa. Ograniczono również szkolnictwo zarówno powszechne, jak i zamknięto Gimnazjum p. Adamskiej, a w jego siedzibie otwarto Prywatną Szkołę Handlową Stefana Bąby tzw. "Handelschule".
Bezpośrednio przed napaścią hitlerowskich Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. w Rembertowie miał siedzibę sztab niemieckiej Grupy Armii "Mitte", a po agresji na ZSRR w koszarach i na poligonie z dezerterów z Armii Czerwonej formowane były kolaboracyjne oddziały m.in. Legionu Turkmeńskiego SS (162 Infanterie Division). Na terenie Wojskowych Zakładów Pirotechnicznych zorganizowany został też obóz jeniecki dla żołnierzy Armii Radzieckiej, którzy pracowali w fabryce oraz na terenie poligonu. W 1943 r. w Rembertowie Niemcy utworzyli też Bazę Zapasową Obsług Pociągów Pancernych oraz Szkołę Podoficerską Wojsk Pancernych.
Mimo represji i dużego nasycenia jednostek niemieckich w Rembertowie przez cały okres okupacji działały prężnie polskie organizacje konspiracyjne: Armia Krajowa, Narodowe Siły Zbrojne, Armia Ludowa oraz konspiracyjne harcerstwo "Szare Szeregi". Do najbardziej znanych wydarzeń konspiracyjnego podziemia należała obrona radiostacji KG AK w domu na rogu ul. Gawędziarzy i Haubicy, tajna działalność drukarni Zwolińskiego, pracującej dla potrzeb Komendy Głównej AK oraz spalenie akt Arbeitsamtu.
Mimo długich przygotowań i mobilizacji miejscowych oddziałów AK do udziału w Powstaniu Warszawskim nie doszło w Rembertowie do realizacji planu akcji "Burza". Działania pokrzyżował wyładunek na stacji kolejowej czołgów z niemieckiej 19 dywizji pancernej oraz przegrupowanie innych niemieckich jednostek liniowych niemieckiej 73 dywizji piechoty. Części żołnierzy Armii Krajowej z Rembertowa udało się jednak przedostać na lewy brzeg Wisły i wziąć udział w Powstaniu. Po 1 sierpnia 1944 r. Niemcy w ramach działań prewencyjnych zatrzymali w Rembertowie większość mężczyzn, których zmusili do budowy zasieków i innych umocnień, a później przeniesiono ich do Twierdzy Zakroczymskiej, skąd zostali wywiezieni na roboty w głąb Rzeszy.
Po wyzwoleniu Rembertowa 14 września 1944 r. na jego terenie stacjonował m.in. 3 pułk piechoty 1 Armii Ludowego Wojska Polskiego, który przygotowywał się do uderzenia na Pragę. Jednocześnie na terenie dawnych Wojskowych Zakładów Pirotechnicznych Rosjanie zorganizowali Obóz Specjalny NKWD, w którym przetrzymywano i skąd wysyłano na Syberię zatrzymanych żołnierzy polskiego podziemia. Dnia 25 maja 1945 r. oddział partyzancki z Mińska Mazowieckiego uderzył na obóz i uwolnił przetrzymywanych w nim polskich więźniów.

lata 1945-1957


Po wojnie do Rembertowa przeniesiona została Akademia Sztabu Generalnego, a na terenie fabryki "Pocisk" utworzono m.in. bazę jednostki łączności Armii Radzieckiej, która jako ostatnia w 1992 r. wycofała się z Polski.
W 1957 r. Rembertów został przyłączony do Warszawy jako część dzielnicy Praga Południe. W 1992 r. w ramach zmian ustroju Warszawy, stał się samodzielną gminą, a po kolejnej zmianie statutu miasta w 2002 r. uzyskał status dzielnicy Miasta Stołecznego Warszawy.

opracował: Sławek Bielicki